Rivers of India in Marathi हिमालयीन आणि द्वीपकल्पीय नद्यांच्या विशाल जाळ्यासह भारताला नद्यांचा देश म्हणून ओळखले जाते. भारतातील नद्यांच्या काठावर अनेक प्राचीन संस्कृतींचा विकास झाला. ते देशातील हिंदूंद्वारे पवित्र मानले जातात आणि देवी-देवतांच्या रूपात त्यांची पूजा केली जाते. हिमालयीन नद्या हिमालय पर्वतरांगांमधून उगम पावतात आणि निसर्गात बारमाही असतात तर द्वीपकल्पीय नद्या पावसाने भरतात आणि त्यामध्ये पश्चिम घाटातून उगवलेल्या नद्या समाविष्ट असतात. भारतातील प्रमुख नद्या कोणत्या आहेत हे जाणून घेण्यासाठी माहिती शेवटपर्यंत वाचा.
गंगा नदी Ganga River
हिमालयातील गंगोत्री हिमनदीपासून गायमुख येथे उगम पावलेल्या या नदीला उगमस्थानी भागीरथी असे म्हणतात आणि देवप्रयाग येथून पुढे ती अलकनंदाला मिळते तेथे तिला गंगा असे नाव मिळाले.
२,५२५ किमी लांबीची, गंगा ही भारतातील सर्वात लांब नद्यांपैकी एक आहे. तसेच गंगा यालाही म्हणतात, ही हिंदू धर्मातील सर्वात पवित्र नदी आहे आणि भक्त गंगा देवी म्हणून पूजतात.
गंगा नदी उत्तराखंडमधील पश्चिम हिमालयीन प्रदेशात उगम पावते आणि बांगलादेशात प्रवेश करण्यापूर्वी भारताच्या गंगेच्या मैदानातून वाहते आणि शेवटी बंगालच्या उपसागरात संपते.
तिच्या दोन प्रमुख उपनद्या म्हणजे घाघरा नदी, पाण्याच्या प्रमाणानुसार सर्वात मोठी आणि यमुना, लांबीने सर्वात लांब.
गंगेच्या काठावर वसलेली काही प्रमुख शहरे म्हणजे वाराणसी, अलाहाबाद, हरिद्वार, कानपूर आणि पाटणा.
ब्रह्मपुत्रा नदी Brahmputra River
भारतमधील आसाम आणि अरुणाचल प्रदेश या राज्यांमधून वाहणारी, ब्रह्मपुत्रा नदी शेजारील देश बांगलादेश आणि चीनमध्ये जाण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडते.
भारतातील सर्वात मोठी नदी (जलप्रवाह लक्षात घेता) म्हणून प्रसिद्ध असलेली, ब्रह्मपुत्रा नदी उगमस्थानापासून केंद्रबिंदूपर्यंत 2,900 किमी प्रवास करते.
तिबेटच्या बुरांग परगण्यात कैलाश पर्वताजवळील आंगसी हिमनदीपासून तिचा उगम होतो, या नदीला यार्लुंग त्सांगपो म्हणतात. ती दक्षिण तिबेटमधून पुढे वाहत अरुणाचल प्रदेशात प्रवेश करते.
आसाम खोऱ्यातून ब्रह्मपुत्रा नदी आणि दक्षिणेकडे बांगलादेशातून प्रवास करत ती पद्मा नदीत विलीन होते. त्यानंतर तिला मेघना नदी असे म्हटले जाते जे कालांतराने बंगालच्या उपसागरात विलीन होते.
गुवाहाटी आणि दिब्रुगड ही ब्रह्मपुत्रा नदीच्या काठावर वसलेली दोन प्रमुख शहरे आहेत.
सिंधू नदी Sindhu River
प्राचीन सिंधू संस्कृतीचे जन्मस्थान, सिंधू नदीला खूप ऐतिहासिक महत्त्व आहे.
या महान नदीवरून भारत देशाला नाव पडले. ही भारतातील सात पवित्र नद्यांपैकी एक मानली जाते.
मानसरोवर सरोवराजवळील कैलास पर्वतराजीच्या तिबेट पठारापासून नदीचा ३,१८० किमी लांब प्रवास सुरू होतो.
ते पुढे लडाखमधून गिलगिट-बाल्टिस्तान प्रदेशात आणि दक्षिणेकडे पाकिस्तानात वाहते आणि शेवटी कराचीजवळ अरबी समुद्राला मिळते.
सिंधू खोऱ्यातील पाणलोट क्षेत्राचा मोठा भाग (६० टक्क्यांहून अधिक) पाकिस्तानमध्ये आहे. भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील सिंधू जल करार भारताला सिंधू नदीच्या एकूण पाण्यापैकी २० टक्के पाणी वापरण्याची परवानगी देतो.
सिंधू नदीच्या काही प्रमुख उपनद्यांमध्ये काबुल (नदी), झेलम, चिनाब, रावी, बियास आणि सतलज नदीचा समावेश होतो.
गोदावरी नदी Godavari River
१,४६५ किमी लांबीची, गोदावरी नदी दक्षिण भारतातील सर्वात लांब नदी आहे. तिला ‘दक्षिणा गंगा’ म्हणजे “दक्षिणेची गंगा” असेही म्हणतात.
त्याचा उगम महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यातील त्र्यंबकेश्वर जवळ पश्चिम घाटात होतो. ही नदी भारतातील अत्यंत आदरणीय नद्यांपैकी एक आहे आणि अनेक हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये तिचा उल्लेख आढळतो.
ते बंगालच्या उपसागरात रिकामे होण्यापूर्वी महाराष्ट्र, तेलंगणा, आंध्र प्रदेश, छत्तीसगड आणि ओडिशा यासह भारतातील अनेक राज्यांमधून वाहते.
पूर्णा, प्राणहिता, इंद्रावती आणि साबरी नदी या त्याच्या डाव्या तीराच्या काही प्रमुख उपनद्या आहेत, तर उजव्या तीराच्या उपनद्यांमध्ये प्रवरा, मंजिरा आणि मनैर नदीचा समावेश आहे.
गोदावरी नदी भारतीय उपखंडातील गंगा आणि सिंधू नद्यांच्या नंतर तिसरी सर्वात मोठी नदी खोरे बनते.
कृष्णा गोदावरी खोरे हे धोक्यात असलेल्या ऑलिव्ह रिडले समुद्री कासवाच्या घरट्यांपैकी एक आहे. नदीवर संकटग्रस्त झालरदार कार्प (लॅबेओ फिम्ब्रियाटस) देखील आहे.
कोरिंगा खारफुटीची जंगले म्हणून ओळखली जाणारी देशातील दुसरी सर्वात मोठी खारफुटीची निर्मिती गोदावरी डेल्टामध्ये आहे.
सरपटणाऱ्या प्राण्यांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या जंगलाचा काही भाग कोरिंगा वन्यजीव अभयारण्यात रूपांतरित झाला आहे.
नर्मदा नदी Narmada River
मध्य प्रदेशातील अमरकंटक पर्वतरांगांच्या जवळ उगवणारी, नर्मदा ही द्वीपकल्पीय भारतातील सर्वात मोठी पश्चिम वाहणारी नदी आहे.
मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र आणि गुजरात या राज्यांना १,३१२ किमीच्या वाटेने वाहून नेणारी ही नदी शेवटी अरबी समुद्रात विलीन होते.
भारतातील सात पवित्र नद्यांपैकी एक असलेल्या नर्मदा नदीचा उल्लेख हिंदू धर्माच्या प्राचीन धर्मग्रंथांमध्ये आढळतो.
या नदीत अनेक धबधबे आहेत, विशेषत: दुग्धधारा, धरडी धबधबा, कपिलधारा आणि जबलपूरच्या नैऋत्येकडील भेडाघाट येथील भव्य धुंधर धबधबा.
जबलपूर, हरदा, मंडला, भरूच आणि ओंकारेश्वर ही त्याच्या काठावर वसलेली काही महत्त्वाची शहरे आहेत.
बांधवगड राष्ट्रीय उद्यान आणि कान्हा राष्ट्रीय उद्यानासह संरक्षित क्षेत्रांमध्ये नर्मदा नदीचे खोरे विविध प्रकारच्या वन्यजीवांना आधार देते.
नर्मदेच्या हॅलोन आणि बंजार या दोन उपनद्या कान्हाच्या जंगलातून वाहतात.
कृष्णा नदी Krushna River
कृष्णवेणी म्हणूनही ओळखल्या जाणार्‍या, कृष्णा नदीचा उगम महाराष्ट्रातील महाबळेश्वरजवळील पश्चिम घाटात आहे.
ही भारतातील सर्वात महत्वाची द्वीपकल्पीय नद्यांपैकी एक आहे जी महाराष्ट्र, कर्नाटक, तेलंगणा या राज्यांमधून १,४०० किमीचा मार्ग वाहते आणि शेवटी आंध्र प्रदेशातील कोडुरूजवळ बंगालच्या उपसागरात रिकामी होते.
उजव्या काठावरील तुंगभद्रा नदी ही सर्वात मोठी उपनदी आहे तर ८६१ किमी लांबीची भीमा नदी ही कृष्णा नदीची सर्वात लांब उपनदी आहे.
गंगा, गोदावरी आणि ब्रह्मपुत्रा नंतर भारतातील नदी खोऱ्याच्या क्षेत्राच्या दृष्टीने ही चौथी सर्वात मोठी नदी आहे. कृष्णा नदीचा डेल्टा हा भारतातील सर्वात सुपीक प्रदेशांपैकी एक आहे.
नदीचे पाणी सिंचन आणि वीजनिर्मितीसाठी वापरण्यासाठी या नदीवर अनेक धरणे बांधली आहेत. श्रीशैलम धरण आणि नागार्जुन सागर धरण हे प्रमुख आहेत.
महाराष्ट्रातील सांगली आणि आंध्र प्रदेशातील विजयवाडा ही कृष्णा नदीच्या काठावरची दोन मोठी शहरे आहेत.
कृष्णा खोरे समृद्ध वनस्पतींचे समर्थन करते आणि भारतातील काही सर्वोत्तम वन्यजीव अभयारण्यांचे आयोजन करते.
कृष्णा नदीच्या पात्रातील शेवटची जिवंत खारफुटीची जंगले कृष्णा वन्यजीव अभयारण्य म्हणून घोषित करण्यात आली आहेत.
कृष्णा खोऱ्यातील इतर काही प्रमुख वन्यजीव-संरक्षित क्षेत्रांमध्ये नागार्जुनसागर-श्रीशैलम व्याघ्र प्रकल्प, कोयना वन्यजीव अभयारण्य आणि चांदोली राष्ट्रीय उद्यान यांचा समावेश आहे.
यमुना नदी Yamuna River
भारतातील गंगा नदीची सर्वात लांब उपनदी म्हणून ओळखली जाणारी, यमुना नदी उत्तराखंडच्या निम्न हिमालय प्रदेशात ६,३८७ मीटर उंचीवर यमुनोत्री हिमनदीतून उगवते.
ते उत्तराखंड, दिल्ली, हिमाचल प्रदेश, हरियाणा आणि उत्तर प्रदेश या राज्यांतून १,३७६ किमी अंतरावर जाते.
ती अलाहाबाद (उत्तर प्रदेश) येथील संगम येथे गंगेत विलीन होईपर्यंत वाहत राहते. दोन नद्यांचा संगम हे हिंदूंसाठी एक पवित्र ठिकाण आहे जेथे दर १२ वर्षांनी प्रसिद्ध कुंभमेळा भरतो.
यमुना नदीला हिंदू देवी यमुना म्हणून पूजतात आणि हिंदू धर्मात तिची पूजा केली जाते. टोन्स नदी ही उत्तराखंडमधील गढवाल प्रदेशातून वाहणारी तिची सर्वात मोठी उपनदी आहे.
गंगा व्यतिरिक्त, उत्तराखंडमधील व्हाईट-वॉटर राफ्टिंगसारख्या जल-आधारित साहसी खेळांसाठी देखील हे एक प्रमुख गंतव्यस्थान आहे.
महानदी नदी Mahanadi River
आग्नेय छत्तीसगडच्या टेकड्यांमधील ४४२ मीटर (१,४५० फूट) उंचीवरून उगवलेली महानदी ही भारतातील प्रमुख नद्यांपैकी एक आहे.
महानदी हा शब्द महा म्हणजे ‘महान’ आणि नाडी म्हणजे ‘नदी’ या दोन संस्कृत शब्दांचे मिश्रण आहे.
ही नदी छत्तीसगडमधील रायपूर जिल्ह्यातून उत्तरेकडे वाहते आणि शिवनाथ नदीला मिळाल्यानंतर ती पूर्वेकडे वळते आणि ओडिशात प्रवेश करते.
जगातील सर्वात मोठे मातीचे धरण – हिराकुड धरण ओडिशातील संबलपूर शहराजवळ महानदीवर बांधण्यात आले आहे.
धरणाच्या मागे, ५५ किमी लांबीचा हिराकुड जलाशय आशियातील सर्वात लांब कृत्रिम तलावांपैकी एक आहे. ते कटक आणि पुरी जिल्ह्यांतून जाते आणि कालांतराने बंगालच्या उपसागरात विलीन होते.
कावेरी नदी Kaveri River
तामिळनाडूतील सर्वात मोठी नदी, कावेरी (कावेरी) नदीचा उगम कर्नाटकातील कोडागु जिल्ह्यातील तालकावेरी येथे पश्चिम घाटाच्या पायथ्याशी आहे.
कर्नाटक आणि तामिळनाडू या राज्यांमधून ८०५ किमी लांबीच्या मार्गाने दक्षिणेकडून पूर्वेकडे वाहणारी ही नदी बंगालच्या उपसागरात जाते.
कोडागु टेकड्यांपासून ते दख्खनच्या पठारापर्यंतच्या प्रवासात, कावेरी नदी श्रीरंगपट्टणा आणि शिवनसमुद्रामध्ये दोन बेटे बनवते.
शिवनसमुद्र येथे ९८ मीटर (३२० फूट) उंचीवरून खाली येत, नदी भव्य शिवनसमुद्र धबधब्यांना जन्म देते.
भारतातील दुसरा जलविद्युत प्रकल्प बेंगळुरू शहराला वीजपुरवठा करण्यासाठी १९०२ मध्ये या धबधब्यावर बांधण्यात आला होता. १८९८ मध्ये दार्जिलिंगमध्ये पहिली स्थापना झाली.
नदीच्या काही मुख्य उपनद्यांमध्ये हेमावती, हेमावती आणि काबिनी नदीचा समावेश होतो.
ही नदी हिंदूंकडून अत्यंत पूज्य आहे आणि कावेरी देवीला समर्पित एक मंदिरही तलकावेरीमध्ये बांधले गेले आहे. तालकावेरी हे कुर्गमधील प्रमुख पर्यटन आकर्षणांपैकी एक आहे.
कावेरी नदीला तमिळ साहित्यात महत्त्वाचे स्थान आहे आणि ती भारतातील सर्वात प्रिय आणि प्रसिद्ध नद्यांमध्ये गणली जाते.
कर्नाटक आणि तामिळनाडूची जीवनरेखा म्हणून ओळखली जाणारी ही नदी पिण्याचे पाणी, सिंचन आणि विजेचा मुख्य स्त्रोत आहे. कावेरी डेल्टा हा देशातील सर्वात सुपीक प्रदेशांपैकी एक आहे.
तापी नदी Tapi River
मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र आणि गुजरातमधून पश्चिमेकडे वाहणारी ७२४ किमी लांबीची तापी (किंवा तापी) नदी मध्य दख्खनच्या पठारावरील सातपुडा पर्वतरांगेतील गाविलगड डोंगरातून उगम पावते. खंभातच्या आखातातून ते अरबी समुद्रात मिसळते.
नर्मदा आणि माही नद्यांच्या व्यतिरिक्त पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहणाऱ्या भारतातील तीन द्वीपकल्पीय नद्यांपैकी ही एक आहे. तापी नदीच्या मुख्य उपनद्या पूर्णा, गिरणा, पांझरा, बोरी, वाघूर आणि अनेर नदी आहेत.
ताप्ती नदी ही सूर्यदेव आणि छाया( सावलीची देवी) यांची कन्या आहे, अशी आख्यायिका आहे.
नदीच्या काठावर वसलेली काही प्रमुख शहरे महाराष्ट्रातील भुसावळ, गुजरातमधील सुरत, बैतुल, मुलताई आणि मध्य प्रदेशातील बुरहानपूर आहेत.
नदीच्या आग्नेय काठावर, अमरावती जिल्ह्यात मेळघाट व्याघ्र प्रकल्प आहे. हे प्रकल्प व्याघ्र प्रकल्पांतर्गत अधिसूचित केलेल्या पहिल्या नऊ व्याघ्र प्रकल्पांपैकी एक आहे.
ही नदी मेळघाटच्या जंगलातील वन्यजीवांचे पालनपोषण करते आणि त्यांना आधार देते, जे आपल्या समृद्ध वनस्पती आणि प्राण्यांसाठी प्रसिद्ध आहे.
सतलज नदी Satlaj River
एक प्राचीन नदी आणि सिंधू नदीची पूर्वेकडील उपनदी, सतलज नदीचा उगम तिबेटमधील राक्षसाल सरोवरात आहे. पंजाब राज्याला नाव देणाऱ्या पाच नद्यांपैकी ही सर्वात लांब आहे.
नांगलजवळ पंजाबच्या मैदानी प्रदेशात प्रवेश करण्यापूर्वी ही नदी हिमालयातील अनेक घाटांमधून जाते आणि नंतर पंजाबमधील बियास नदीत विलीन होते.
सतलजचा पश्चिम-नैऋत्येचा प्रवास चालू ठेवत सिंधूमध्ये विलीन होण्यापूर्वी ते चिनाब नदीत जाऊन पाकिस्तानात प्रवेश करते. भारताच्या हद्दीत १,४५० किमीच्या एकूण वाटेपैकी ती १,०५० किमीपर्यंत वाहते.
सतलज नदीवर भाक्रा धरण, नाथपा झाकरी धरण आणि करचम वांगटू जलविद्युत प्रकल्पासह अनेक जलविद्युत प्रकल्प आहेत.
चंबळ नदी Chambal River
यमुना नदीच्या ९६५ किमी लांबीच्या प्रमुख उपनद्यांपैकी एक, चंबळ नदी मध्य प्रदेशातील इंदूरजवळ विंध्य पर्वतरांगेत उगवते.
हे भारतातील मध्य प्रदेश, राजस्थान आणि उत्तर प्रदेश या तीन राज्यांमधून जाते आणि राजस्थान-मध्य प्रदेश सीमेचा भाग देखील बनवते.
उत्तर प्रदेशातील भरेहजवळ चंबळ, यमुना, सिंध, पहुज आणि क्वारी या पाच नद्यांच्या संगमावर ही नदी संपते.
चंबळ नदी ही भारतातील प्रदूषित नद्यांपैकी एक आहे. गंगा नदीतील डॉल्फिन, लाल-मुकुट असलेला छतावरील कासव आणि मगर यासह अनेक आकर्षक सागरी प्राण्यांचे हे घर आहे.
नदीचा एक भाग राष्ट्रीय चंबळ घरियाल वन्यजीव अभयारण्यातून वाहतो आणि अभयारण्याच्या फुलांच्या आणि प्राण्यांच्या वाढीस मदत करतो.
निवासी आणि स्थलांतरित पक्ष्यांच्या ३०० हून अधिक प्रजाती असलेले हे अभयारण्य पक्षीनिरीक्षकांचे नंदनवन आहे.
बियास नदी Biyas River
हिमाचल प्रदेश आणि पंजाब या राज्यांमधून ४७० किमी लांबीच्या मार्गाने वाहणारी बियास नदी ही सतलज नदीची प्रमुख उपनदी आहे.
हे भव्य हिमालयाच्या धौलाधर पर्वतश्रेणीतील बियास कुंडातून उगवते आणि शेवटी पंजाबमधील कपूरथला येथे सतलज नदीत उतरते.
मनालीजवळ बियास कुंड हे ट्रेकिंगचे लोकप्रिय ठिकाण आहे. बैन, बाणगंगा, लुनी आणि उहल या नदीच्या प्रमुख उपनद्या आहेत.
ही पाच नद्यांपैकी एक आहे ज्यावरून भारतीय पंजाब राज्याचे नाव पडले आहे. पौराणिक कथेनुसार, वेदव्यास ऋषींनी ही नदी तिच्या उगम तलावातून निर्माण केली. भारतीय महाकाव्य महाभारताच्या लिपींमध्ये पवित्र बियास नदीचा उल्लेख विपसा नदी म्हणून आढळतो.
बियास नदी ही कुल्लू, मंडी आणि कांगडा भागात राहणाऱ्या लोकांसाठी पिण्याच्या पाण्याचा स्रोत आहे. बियास नदीचे निळे पाणी मनमोहक कुल्लू आणि कांगडा खोऱ्यांच्या निसर्गरम्य सौंदर्यात भर घालते.
तुंगभद्रा नदी Tungbhadra River
कर्नाटकातील शिमोगा जिल्ह्यातील कूडली येथे तुंगा नदी आणि भद्रा नदीच्या संगमाने निर्माण झालेली तुंगभद्रा नदी ही कृष्णा नदीची प्रमुख उपनदी आहे.
ही भारतातील महत्त्वाच्या नद्यांपैकी एक आहे जी दक्षिण भारतीय द्वीपकल्पाचा भाग आहे.
५३१ किमीच्या मार्गावर, नदी कर्नाटक, तेलंगणामधून वाहते आणि आंध्र प्रदेशातील कर्नूल जिल्ह्यातील संगमेश्वरम गावाजवळ कृष्णा नदीत विलीन होते.
या पवित्र नदीचा उल्लेख रामायणात पंपा नदी म्हणून करण्यात आला आहे. तुंगभद्रा आणि कृष्णा नदीच्या मिलनाचे ठिकाण हे एक पवित्र तीर्थक्षेत्र आहे.
संगमेश्वर मंदिर भगवान शिवाला समर्पित एक प्रसिद्ध हिंदू मंदिर कुर्नूल जिल्ह्यात संगमाच्या ठिकाणी आहे.
तुंगभद्रा नदीच्या काठावर अनेक प्राचीन आणि पवित्र स्थळे आहेत ज्यात कर्नाटकातील भगवान शिवाला समर्पित पंपपती मंदिर, आंध्र प्रदेशातील देवी पार्वतीला समर्पित श्री जोगुलांबा मंदिर यांचा समावेश आहे.
तुंगभद्रा नदीचे पाणी सिंचन आणि वीज निर्मितीच्या उद्देशाने कर्नाटकातील होस्पेट शहराजवळ तुंगभद्रा धरण बांधण्यासाठी बांधण्यात आले आहे.
तुंगभद्रा धरणापासून अवघ्या १४ किमी अंतरावर, युनेस्कोचे जागतिक वारसा स्थळ हम्पी आहे, जी ऐतिहासिक विजयनगर राजवंशाची राजधानी होती.
साबरमती नदी Sabarmati River
राजस्थानमधील अरवली टेकड्यांमधून उगवलेली साबरमती नदी राजस्थानमध्ये ४८ किमी आणि गुजरातमध्ये ३२३ किमी लांबीचा प्रवास करते, शेवटी खंबेच्या आखात (खंभात) येथे अरबी समुद्राला मिळते. नदीला पावसाचे पाणी मिळते आणि पावसाळ्यात ती पूर्ण ताकदीने वाहते.
वाकल, हरणाव, वात्रक, हातमती आणि सेई या नदीच्या प्रमुख उपनद्या आहेत. या नदीवर आणि तिच्या उपनद्यांवर अनेक धरणे बांधण्यात आली आहेत.
धरोई धरण साबरमती मुख्य नदीवर आहे तर हातमती, हरणाव, वात्रक आणि माझम धरणे नदीच्या उपनद्यांवर आहेत.
भारताचे महान स्वातंत्र्यसैनिक महात्मा गांधी यांनी अहमदाबादमध्ये या नदीच्या काठावर साबरमती आश्रमची स्थापना केली.
भारतातील नद्यांचे महत्व सांगणारी पुस्तके
Rivers Of India by Radhakant Bharati क्लिक करा
Know in Marathi website खूप helpfull आहे thanku
धन्यवाद ताई